Ik ben (g)een held

Laat ik voorop stellen dat ik mezelf helemaal niet als een held zie. Ten eerste zijn de eerste gedachten bij helden mannen of vrouwen met bovennatuurlijke krachten, in gekke spandex pakjes, al dan niet met cape en bijpassend gelaatsmasker, of een vreemd gemuteerd wezen a la Hulk. Zo ben ik dus totaal niet.

Waarom ben ik dan een held? Iemand noemde mij een held omdat ik sinds kort bloeddonor ben. Na mijn eerste donatie noemde ze me een held, want ik red nu levens. Ik heb meteen gezegd dat ik me vereerd voel, maar mezelf absoluut niet als held zie of me zo voel. Maar dan ga je je wel afvragen, wat is een held eigenlijk, wat maakt iemand tot een held? Bovennatuurlijke krachten, iets uitzonderlijks doen? Of is bloed geven voldoende?

2,5% van de Nederlanders is bloeddonor. En terwijl ik dat belangrijk vind, is dat toch niet mijn eerste idee bij een held. Maar wat is dan wel een held voor mij? Iemand die belangeloos zich inzet voor anderen bijvoorbeeld, en in dat opzicht valt bloed geven wel als heldendaad. Maar is zoiets als bloed geven niet een te kleine moeite om als heldendaad omschreven te worden? Een ambulance medewerker, brandweermannen, die redden levens en komen dichter in de buurt bij ‘helden’, maar die krijgen salaris, is het dan nog belangeloos? Vrijwillige brandweermannen zouden dan weer wel helden kunnen zijn, maar die doen hetzelfde als betaalde brandweermannen, dus dan zou de gewone betaalde brandweerman ook een held zijn aangezien die hetzelfde doet.

Het begrip Held is dus een grijs gebied, en ik besloot na mijn tweede donatie afgelopen Donderdag eens uit te zoeken wat voor mensen nou precies een held is. Via diverse (sociale media)kanalen vroeg ik mensen wat voor hun nu de eigen definitie is van een held of heldendaad. Ik vroeg specifiek naar de eigen definitie, omdat de naslagwerken er niet erg duidelijk in zijn. Ik vroeg het aan Van Dale Woordenboek der Nederlandse taal, wat is een ‘held’? Iemand die uitblinkt door moed. Ok, wat is dan een heldendaad? Een dappere daad. 

Ik vroeg het ook aan Wikipedia.
Een held (mannelijk) of heldin (vrouwelijk) is een bestaand, fictief of historisch persoon die, wanneer geconfronteerd met gevaar en rampspoed of vanuit een zwakke positie, moed en de bereidheid tot zelfopoffering betoont voor een grotere zaak. Aanvankelijk had dit heldendom vaak te maken met strijd of het uitblinken in iets, maar later werd dit uitgebreid tot een meer algemeen moreel uitblinken.

De betekenis van het woord “held” is tegenwoordig breed. Het kan worden aangetroffen in elke omstandigheid waarin men iemand bewondert. “Je bent mijn held.” “Hij was de held van de dag.” “Wat een held!” 

Ja sorry, maar dan ben ik geen held. Ik zit in een stoel de Donald Duck te lezen (er was even geen betere lectuur beschikbaar) en voordat ik het blad uitheb, ben ik alweer klaar. En het is misschien wel belangeloos, maar voor een heldendaad is er naar mijn mening meer nodig. Bovendien gebruik ik de gelegenheid vooral als ik even niks te doen heb, ik drink er, eet er wat, betaal niks voor dat eten en drinken en het enige dat ik ervoor doe is tien minuten in een stoel zitten. Goed, er word een naald in je arm geprikt, maar hebben we niet allemaal een keer een prik gehad, of bloed moeten laten prikken voor onderzoek? Ik vind het nou niet echt iets waar je bewondering voor hoeft te hebben.

Zoals gezegd, ik vroeg het dus maar aan de mensen om me heen, en een aantal mensen die ik totaal niet ken, maar het wel leuk vinden om hun mening te geven. En het werd meteen duidelijk dat we het niet eens gaan worden wat precies een held is. Er zijn ontzettend veel verschillende meningen, maar ook een hoop meningen die overeen komen, waarbij het niet uitmaakt of je man, vrouw, jong of ouder bent.

Anita is iemand in mijn kennisenkring, die globaal in mijn leeftijdscategorie valt, laten we zeggen de jong volwassenen. Zij zegt dat “een heldendaad een daad is die niet draait om jezelf maar puur voor een ander is gedaan. Omdat diegene in nood zit bijv.”. Iets van dezelfde strekking zei een anonieme bijdrage, die wat meer in detail trad: “Een held is iemand die een enorme belangeloze zelfoppoffering heeft gedaan. En dat enorme hoeft niet iets heel heftigs te zijn dat kan ook iets eenvoudigs zijn maar gedurende een lange tijd. Persoonlijk neem ik diep mijn hoed af voor mensen die vrijwillig werken in een hospice, elke dag als ik er langs rijd denk ik aan die mensen.”

Ter vergelijking met de jong volwassenen: Een 57 jaar jonge vrouw uit Amsterdam had ongeveer hetzelfde idee en zei “Ik denk dat je een held bent als je je eigen belang overstijgt en niet meer aan jezelf denkt maar alleen aan die ander of anderen die je op de een of andere manier kunt redden of helpen. En vaak is daar moed voor nodig, heel veel moed… En ik heb bewondering voor iedereen op wie dat van toepassing is, dan ben je voor mij een echte held.”
Een andere vrouw van 57 had ook zo’n idee, maar aangezien die vegetarisch is vergat ze ook de dieren niet. “”ik vind iedereen, die vrijwillig iets bijdraagt aan een beter lot van mens en dier, een held. Als iedereen zijn/haar vrijwillige werkzaamheden neer zou leggen, zou de chaos compleet zijn – denk aan voedselbanken, kleren inzamelen, buurthuizen, uitstapjes en verzorging van ouderen en zorgbehoevenden, het verzorgen van afgedankte dieren, of dieren die in de vrije natuur ( soms tijdelijk) niet overleven kunnen, collectanten voor de vele goede doelen, en nu vergeet ik er beslist nog een heleboel. Ze lopen niet te koop met hun idealisme, en worden daardoor vaak over het hoofd gezien, maar ze verdienen van ons allemaal een enorme duim-omhoog.”
Michael is ook iemand uit mijn leeftijdscategorie en vind “iemand in nood helpen en dan weglopen zonder krediet op te strijken” een heldendaad.

Terwijl ik het met het belang van die dingen en daden eens ben, ben ik het niet eens dat dat de definitie van een held is. Een moreel besef, de waarde van een leven, menselijk of dierlijk, inzien en waarderen, maakt dat je een held? Om het bloed geven wat mij tot een held zou maken in contrast te zetten tegen alle voorgaande argumenten van mensen, bloed geven draait inderdaad niet puur om mezelf, maar ik help er niet iemand in nood mee. Je zou misschien denken van wel, maar ik doe niet direct iets. Met mijn bloed kan een leven worden gered, maar dat doe ik niet. Als ik een losse steen van de straat haal, red ik niet het leven van degene die er anders met zijn fiets overheen was gereden en bij de val zijn nek had gebroken. Met het geld dat ik in de collectebus van de Kankerbestrijding gooi, red ik niet het leven van een patient. De collectant doet meer, die onderneemt meer actie, maar is dat genoeg om hem of haar tot held te maken? Want dan is gemiddeld elk kind die met een collectebus, kinderpostzegels of een sponsorloop of zwemwedstrijd meedoet een heldje. De anonieme persoon had het over een zelfopoffering, maar die naald in je arm is nauwelijks een opoffering, laat staan een enorme. Het vraagt ook weinig moed naar mijn idee, en mijn eigen belang overstijgen is het ook niet echt, en het is ook niet te vergelijken met voedselbanken of vrijwilligerswerk. Michael’s reactie komt het dichtst bij wat ik doe, ik geef bloed, drink wat en loop weg, zonder te voelen dat ik krediet verdien.

Ik kreeg een aantal reacties die min of meer aantonen dat er meer mensen zijn die vinden dat er meer voor nodig is om een held te zijn. “Een held is iemand die zichzelf kan overwinnen.” vind een 44-jarige man uit Balk, wat ook niet persé mijn definitie van een held is. Men vind Superman een held, maar die overstijgt zichzelf ook niet. Ik denk dat hij dondersgoed weet dat hij pretty much alles aankan, zolang hij maar uit de buurt blijft van dat vreemd gloeiende gesteente. Hij doet het dan wel weer belangeloos en anoniem, gemaskerd en alles, wat volgens Jeffrey, die ik wel eens tegenkom in de kroeg, dé definitie van een held is (cape, spandex, en er totaal anders uitzien met een bril op). Zoiets kun je weer niet van Batman zeggen. Hij doet het dan wel gemaskerd, maar lijkt er toch een soort kick van te krijgen, wie laat er anders een enorm lichtkanon met zijn beeltenis installeren? Hij wil toch een beetje het eenmansrecht op heldendaden hebben, en menigeen zal dat, samen met zijn dure gadgets en auto’s, toch een vorm van overcompenseren vinden. En gemaskerd of niet, met zo’n lichtkanon wil je toch gewoon in de spotlight staan.

• “Ik heb best respect voor iemand die belangeloos een ander uit water redt. Is ook een held. Maar echte helden zijn mensen die anderen van een wisse dood hebben gered en dat maar al te vaak met hun eigen leven hebben moeten bekopen.” 
  Anoniem
   
• “Een echte held is in mijn ogen iemand die zijn eigen leven op het spel zet om dat van een ander (mens of dier) te redden.” 
  41-jarige man
   
• “Helden zijn voor mij mensen die een uitvinding hebben gedaan waar de hele mensheid nog generaties lang plezier of baat bij heeft. Bijv. de uitvinder van het breedspectrum antibioticum. Maar ook de uitvinder van de stofzuiger…” 
  47-jarige man

Hoewel ik me ernstig zorgen maak over een volwassen man die de uitvinding van de stofzuiger een heldendaad noemt, geeft het wel aan dat er meer voor nodig is dan een kwartier in een stoel zitten met een naald in je arm. En ik mag graag denken dat ik iemand uit het water zou redden, maar de gedachte alleen maakt me geen held. Ik red geen leven tot ik het daadwerkelijk heb gedaan, en ik red zeker niemand van de dood en niemand weet hoe sterk mijn morele standaard nog is als ik bij het redden zelf oog in oog met de dood zou staan. Denk je niet eerst aan jezelf en je familie, vrienden en nabestaande voor je jezelf in het diepe gooit, wetend dat het je dood kan worden. En is die gedachte niet precies wat je juist geen held maakt, omdat je aan je eigen belang denkt? Ik mag graag denken dat ik er niet aan zou denken en mezelf zou opofferen en diegene zou redden, maar wat voor familiemens zou ik dan zijn? Ben je voor een paar omstanders en die persoon een held, en voor een heleboel anderen helemaal niet omdat je je familie in de steek hebt gelaten met die daad.

Er gaan stemmen op dat de mensen die tussen ’40 en ’45 in het verzet zaten juist helden waren, en daar wil ik me best bij aansluiten, we noemen ze niet voor niets verzetshelden, maar hoeveel van die mensen zouden hun onderduikers net zo hard weer hebben verraden als de Duitsers op hun deur stonden te bonken en ze zelf recht in de loop van een Duits wapen keken? Voor een ander is een held iemand die een ander een goed gevoel geeft. “Een held is iemand die een ander belangeloos ‘uit de brand’ geholpen heeft. De held in kwestie hoeft hiermee niet beroemd te worden. Het hoeft niet het redden van een of meerdere levens te zijn. Het gaat gewoon om een spontane menselijke daad, die je laat voelen dat er in noodgevallen mensen zijn waar op gebouwd kan worden.” aldus een 55-jarige vrouw, maar me ook niet meteen de gedachte van een held ingeeft. Ik bied graag mijn schouder aan op op te huilen als een brilloze niet-Brabantse Guus Meeuwis, maar dat maakt mij geen held naar mijn idee. Hoe vaak zit daar toch niet iets van eigen belang in, dat je op deze manier dichter bij iemand komt, of dat je het helemaal niet zo spontaan doet maar gewoon ‘omdat het moet’?

Wat een held is, is duidelijk voor iedereen verschillend. Voor de een is het iets kleins, voor de ander moet je er sterk en moedig voor zijn. Voor mijn vader ben je al een held als je de wc betreed of schoonmaakt nadat ik erop gezeten heb, wat duidelijk betekend dat je erg dapper moet zijn om een held genoemd te worden, voor Arlyna ben je al een held als je een sixpack hebt als man, wat meteen het bestaan van heldinnen ontkent. Hoewel ze later wel toevoegde dat je een held bent als je een heldendaad hebt verricht , maar zo bescheiden bent om zichzelf geen ‘held’ te noemen. Een collega wees terecht op het feit dat je in veel van de gevallen toch een soort gevoel van euforie krijgt van een heldendaad, wat het dan meteen weer ontkracht als heldendaad omdat een blij gevoel ervan krijgen niet onzelfzuchtig is. De eerder genoemde vriendin Anita vind dat het dan nog steeds een heldendaad is, omdat dat niet de eerste bedoeling was. Achteraf mag je best trots zijn vind ze. Stel je dan het scenario voor dat je langs het kanaal loopt en een kind ziet verdrinken, een paar omstanders en niemand die wat doet, behalve om hulp roepen. Je wéét dat je je rot gaat voelen als je niets doet en dat kind laat verdrinken, dus je springt in het water en red het, en terwijl twee omstanders het kind op de kade tillen, krijg je applaus van die omstanders die eerder niets deden, wat je een warm gevoel geeft terwijl je jezelf uit het ijskoude water op de kade hijst. Voor die mensen ben je een held, maar je inzet was je eigen gevoel, je wou je niet rot voelen en daarom sprong je erin. Er was een vorm van zelfopoffering, maar wel uit eigenbelang als er een stem in je achterhoofd riep dat je niet met jezelf zou kunnen leven als je niks had gedaan. En wist je ergens diep van binnen niet dat mensen je zouden bewonderen als je voor hun ogen iemand zou redden? Als je dit verhaal later doorverteld, wil je bewonderd worden om je moed. Verteld iemand anders het voor je in jou bijzijn, voel je je misschien wel trots. Een heldendaad zonder een versterkt gevoel van eigenwaarde lijkt onmogelijk.

Jesse gaf een verklaring waar je een woordenboek bij moet trekken en een discussie ontketende op Facebook: “Een held is iemand die situaties/scenario’s doorstaat, waarin niemand in de maatschappij zich niet op z’n gemak zou voelen en veelal gevaarlijk zijn, en daarmee op een hogere plek in de status piramide van de maatschappij komt, altijd gepushed door intrinsieke motivatie factoren.” waarmee hij naar mijn idee bedoeld dat het een daad is waarbij niemand zich gemakkelijk zou voelen, maar diegene doet vanuit zijn eigen morele waarde, omdat het van hemzelf moet, maar waarbij hij wel aanzien krijgt van de mensen die er getuige van waren of ervan gehoord hebben. Michael vind dat een held het puur moet doen voor die ander, en niet omdat het van degene zelf moet. Dat een held niet omhoog hoort te gaan in zo’n status piramide, want hoorde het niet zonder eigenbelang te zijn? “Een held hoort niet omhoog te gaan in een status piramide, een held helpt iemand zonder iets ervoor te krijgen en loopt weg zonder krediet ervoor te verwachten en het dus puur alleen doen om diegene te helpen zonder een eigen rede voor zichzelf” Waarop Jesse weer reageerde: “Dat neemt niet weg dat de maatschappij een ‘held’ altijd meer gaat waarderen en meer status geeft. Zoals ik al zei zal onze held altijd gemotiveerd zijn door enkel intrinsieke redenen en daarom zelf geen waarde hechten aan de extra status, maar ik denk dat de omschrijving van een held op een veel hoger, maatschappelijk en sociaal psychologisch niveau moet worden beschreven. Een held is geen persoon, geen daad en geen actie, het is een idee dat een groep mensen deelt.”

Altijd leuk, de Facebook Filosofen. Kevin bied, zoals altijd, de nuchtere aanpak. “Helden bestaan niet. En diegene die held genoemd worden zijn gewoon mensen die dingen gedaan hebben, die niemand anders zo snel zou doen, en daarmee niet lopen te pronken. Maar nogmaals, helden bestaan niet, alleen mensen die veel over hebben voor een ander mens/dier, ongeacht of ze diegene kennen. Dat zijn dus mensen die hetgene wat ze doen, heel normaal vinden. Vandaar dat diegene zichzelf geen held vind.”

En daarmee bevestigd hij het idee van Jesse. Een persoon is geen held. Een held is wat een ander van je maakt. Of eigenlijk meer van je actie. Maar boven alles,   zonder verering is er geen held. En misschien doet de beweegreden er wel niet toe. Misschien ben ik dan toch een held omdat ik iets doe wat weinig andere mensen doen. Tot 99% van Nederland bloed geeft en het de normaalste zaak van de wereld is, zoals het hoort. Ik wens van mezelf dat ik iets doe als ik een ander in nood zie, maar doe het dan voor mijn eigen gevoel, vanuit mijn eigen morele waarden, omdat het van mezelf moet. En misschien omdat een ander negatief naar me kijkt als ik de kans had om iets te doen, maar niks deed, zoals de omstanders bij dat verdrinkende kind, maar vooral voor mezelf. En het is dan niet onbaatzuchtig, want je doet het om jezelf er een beter gevoel mee te geven, om met jezelf in het rijne te blijven, en ben ik dus tegelijkertijd geen held, omdat er eigenbelang bij is. En misschien ontkennen we daarmee meteen het bestaan van een held, want met al het eerder genoemde is elk argument te ontkrachten.

Duidelijk is dat er geen eenduidende omschrijving voor een held is. Degene die me een held noemde omdat ik bloed geef, gaf haar definitie van een held meer kracht door niet alleen te zeggen dat ik een held ben omdat ik levens red, maar omdat een held iets doet zonder dat het vanzelfsprekend is of word verwacht van je. Maar alles wat ik doe, word van me verwacht, al is het maar van mezelf. Voor mij is het vanzelfsprekend dat ik bloed geef. Ik ben niet bang voor die naald, wat ik niet als dapper zou beschrijven maar gewenning, en als je eraan denkt om bloeddonor te worden, waarom zou je het dan niet doen? Het kost je vijf uur per jaar, top het af op zes uur als je er een kwartiertje langer over doet soms. En een andere reden waarom ik er zo makkelijk over denk, is er eentje die ik aan weinig mensen heb verteld, maar niet omdat ik me ervoor schaam, maar omdat het niet alleen mijn keus was. In de anonimiteit van het internet kan ik het makkelijk zeggen, ik ben voordat ik bloeddonor werd, gevraagd als spermadonor voor/door een bevriend stel. Pa, wees gerust als je dit leest, het is nooit van de grond gekomen, maar als je zoiets overweegt, is bloeddonor een kleine stap. En wat maakt je meer held, een leven redden of een leven creëren?

Een held is iemand die straffeloos iets roekeloos doet, volgens een omschrijving van de schrijver W.F. Hermans. Maar degene die met een parachute een rookbom op een kerncentrale gooide, is wel gestraft, en diegene was toch een held voor sommige activisten. Is dat dan een foute held, iemand die gestraft wordt voor iets roekeloos? Hooligans die niet gepakt worden doen ook straffeloos roekeloos, en de Hulk was ook niet bepaald doordacht en kun je gerust roekeloos noemen als hij groen was, maar werd ook gestraft.

Er lijken veel types helden, en elke held valt te ontleden tot het gewoon een mens met behoeftes blijft. We hebben een held waar mensen bewondering voor hebben, omdat hij vecht voor ‘de goede zaak’, tegen krachten groter of sterker dan zijzelf. Dat laatste is dan natuurlijk wel belangrijk: vechten tegen je gelijke, dat is een gevecht op het schoolplein van groep zes. Helden dwingen bewondering af doordat ze het opnemen tegen vijandelijke legers van ongekende omvang, reuzen, goden, draken. Maar dan vaak wel voor de eer of de hand van een prinses. Hoe rijm je dat met geen eigenbelang?

Johan Cruijff, Michael Jackson, we noemen ze helden. Maar die doen gewoon wat ze goed kunnen, voor het geld. En dat een ander dat misschien minder goed kan, maakt deze mensen niet tot een held. En laten we eerlijk zijn, verdiende Michael Jackson met zijn vreemde gedrag wel op het heldenvoetstuk geplaatst te worden? King of pop was meer dan genoeg.

Mensen die niet kunnen slapen wanneer anderen lijden. Maar steek je je nek dan uit voor hen, of omdat je je nachtrust nodig hebt? Mensen die handelen wanneer anderen over hen zouden kunnen denken dat ze laf zijn. Gevoel van eigenwaarde word aangetast, dus we handelen.
De klokkenluiders, whistle-blowers, mensen die het opnemen tegen hun baas, we noemen ze dapper omdat ze zeggen wat wij denken maar niet zelf durfde te zeggen, maar ze verschuilen zich wel netjes achter de regels die ze zorgvuldig hebben opgezocht voordat ze hun mond open deden. Vakbonden die hen steunen, de hoop dat collega’s ze bijstaan als het te heet onder de voeten word. Met zoveel hongerige websites en televisiezenders, talkshows, roddelrubrieken in roddelbladen en kranten, politieke partijen die er hun voordeel mee doen, ben je altijd beschermd, tot er een Volkert van der G. komt die het tegendeel bewijst. Maar dan was je toch even een held. 

Is de gedachte achter ‘de held’ niet heel eenvoudig? Hij of zij voelt dat er iets moet gebeuren, en niemand doet het. Misschien moet hij of zij het dan zelf doen, ook al kost het hem of haar het leven. Misschien dat de held zich in eerste instantie verzet tegen zijn taak, laat een ander lekker zijn of haar leven op het spel zetten, maar uiteindelijk doet hij wat moet. De held heeft een stevig ego, vindt zichzelf belangrijk maar ziet ook wel dat hij de dingen niet alleen voor zichzelf doet maar voor een deel ook voor zijn medemensen. Hij snakt naar aanbidding, en kan dingen doen zonder angst omdat zijn eer groter is dan zijn angst. Maar dat eergevoel is hem wél ingeplant door zijn omgeving en dat weet hij. En dus moet hij zich blijven bewijzen voor zijn omgeving, want zonder hen is hij geen held. De echte held praat in gedachten met zijn ouders, aanstaande of vrienden, terwijl hij tegen de draak of de bezetter vecht: zien jullie mij wel het goede doen nu, ik doe echt mijn best om me te bewijzen. En voor degene die hem niet zagen hebben we altijd nog de ‘En toen’s en de ‘Je had me moeten zien’s om achteraf nog je eer te behalen. En dood of levend, aan het eind krijgt hij een ereteken, een medaille, standbeeld, of een plekje in iemand hoofd onder de noemer ‘Held’. Maar of dat ook zo was als men de ware beweegredenen wist, gewoon jezelf bewijzen tegenover een ander, hadden we het dan nog steeds een held genoemd? En als we wisten dat de held zich vantevoren had ingedekt met regeltjes en een achterban die hem pushte terwijl hij eigenlijk helemaal de strijd niet aan wou gaan, is het dan nog een held, of meer een held op sokken?

Nee, ik hoef niet zozeer een held te zijn. Een paar keer per jaar geef ik bloed, als het me gevraagd word overweeg ik mijn zaad te geven, als ik een aangereden dier zie bel ik misschien de dierenambulance en zie ik een aangereden persoon bel ik 1-1-2, en ik neem me bij voorbaat voor om degene te helpen, maar misschien ben ik na het bellen ook wel gewoon een omstander, omdat ik op het moment supréme bang ben dat mijn maag het niet aankan of ik iets verkeerds doe. En natuurlijk noem ik degene die een brandend gebouw in rend om iemand te redden een held, maar wie weet waren de beweegredenen van deze held helemaal niet zo bewonderingswaardig. Veel ‘helden’ en ‘redders’ hebben het namelijk zelf veroorzaakt.

Maar mocht je me een held willen noemen, ga vooral je gang, want een held genoemd worden blijft natuurlijk ondanks alles gewoon een heerlijke ego streling.